Нега таҳрирланмасдан чоп этиляпти?

Ота-оналарнинг эътирозли фикрларига сабаб бўлаётган ушбу ҳолат ижтимоий тармоқларда ҳам танқид қилинаяпти. Тасаввур қилинг эндигина “Алифбе”дан “Ўқиш китоби”га ўтган кичкинтойингизнинг дунёқараши ва тафаккури кенгайиши учун эртак китобча олиб бердингиз. Саволлар беришдан чарчамайдиган болангиз эса эртакни ҳижжалаб ўқий бошлайди:

“Ёмоннинг кўпдан бери Омоннинг хотинига кўзи куйиб юрар экан. Омоннинг хотини ҳам Ёмон билан қизиқиб қолган экан. Омоннинг эса бундан хабари йўқ экан…” “Эртаклар салтанати” туркумидан фольклоршунослар томонидан танлаб олиниб, 2018 йилда “Сано-стандарт” нашриёти томонидан чоп этилган ушбу эртакка “Бувимнинг эртаклари” тўпламида ҳам дуч келишимиз мумкин. Фольклоршуносларнинг юрагини “жизиллатган” шекилли, эртакдаги эҳтиросли воқеалар қайта-қайта болажонларга тортиқ этилибди. Ёки “Ўзбек халқ эртаклари” рукни билан, “Олтин олма” деб номланган эртаклар тўпламидаги “саховатпеша дўстлар” ҳақидаги эртак:

“Бир замонда икки йигит мактабда бирга ўқиган экан, шунда улардан бири гапдан гап чиқиб: “Дўстликнинг ҳурмати катта бўлиб, уйлансам, биринчи кунни хотиним сенинг уйингда ўтказади”, деб” қолса денг. “Хўш, Қундуз бобо нима демоқчи бўляптилар?” Кичик ёшдаги болаларнинг ақли етмайдиган, қолаверса, жамиятда ахлоқсизлик сифатида талқин этиладиган ушбу воқеани қандай тушунишимиз керак?

Фаррух Жабборов,

фольклор тадқиқотчиси:

– Эртакларни фалон халқники деганда бадиий талқинларни назарда тутиш керак. Асосий сюжетлар эса жуда-жуда қадимий бўлиб, бир неча минг йил, балки бир неча ўн минг йил олдинги даврларга бориб тақалади. У пайтда ҳали халқлар шаклланмаган, одамзот эса савқи табиийга таяниб яшаган.

Инсоният тафаккури тадрижий ривожланиб борар экан, муайян нуқталарда портлашлар, инқилоблар рўй берган. Масалан, яқинда ижтимоий тармоқларда сазойи қилинган эртакдаги воқеа, яъни ота ва қизнинг номақбул муносабати ҳам ўша жоҳилият даврларининг бугунги кунгача сақланиб қолган акс садосидир. Ҳозир биз умуман қабул қила олмаймиз, ҳатто тилга олгимиз, ҳатто эслагимиз келмайди. Бироқ вақти замонида она ва ўғил, ака ва сингил “никоҳ”ига ҳам оддий ҳолдек қаралганини қадимги манбалар тасдиқлайди.

Эртак матнига зийрак назар ташласак, характерли томони шундаки, кекса подшо азалий анъанани давом эттирмоқчи бўлади. Ёш авлод вакиллари – малика ва уни севиб қолган бошқа юрт шаҳзодаси эса эскилик сарқитига қарши чиқади. Мажозан айтсак, қадимчилар устидан жадидлар ғалаба қозонган. Эртак ижтимоий онгдаги ўша инқилоб туфайли яратилган (машҳур “Шоҳ Эдип”ни ҳам эсланг). Кейин минг йиллар давомида оғиздан-оғизга ўтиб, турли версия ва вариантларда айтиб келинган. Мазкур сюжет фақат ўзбек халқ ижодиётига эмас, балки жаҳон фольклорига хос бўлиб, бунга мисолларни истаганча қалаштириб ташлаш мумкин.

Ана энди эртакларни нашр этиш масаласига тўхталсак. Биринчидан, ушбу эпик жанрдаги барча намуналарни болаларга мўлжалланган деб бўлмайди. Иккинчидан, кенг омманинг дунёқараши қабул қилмайдиган, номақбул талқинларни урчитадиган эртакларни ё чоп этирмаслик керак, ё бадиятига зарар етказмасдан инжа таҳрир киритиш керак.

Яқинда ҳамкасбларимиздан бири ўзининг постида аёлларнинг қомати тасвирланган эртаклар ҳақида ёзибди. Бу ҳақда кўп тўхталишни жоиз топмадик. Аммо, шунга ўхшаш инсон инстинктлари билан ҳисоблашмайдиган, эҳтиросни қўзғатиш эвазига “подписчик”ларини кўпайтириб оладиган баъзи интернет саҳифаларини эслатадиган нашрлар учун “18+”ни жорий қилиш керак, шекилли. Шунда ота-оналар: “Бу ўн саккиздан ошганларга “бувиси” томонидан айтиб берилган эртаклар экан-ку. Сенга бошқасини сотиб оламиз”, дейишлари мумкин.

Замондан орқада қолиб кетяпман, шекилли, деган ўйлар оғушида хориж матбуотини титкиладим. Инглиз тилида чоп этиладиган “The Week”, “The Сonversation”, “The Guardian” нашрларининг веб сайти саҳифаларида ўхшаш таҳлилларга кўзим тушди. Унда “Ухлаб ётган гўзал” эртагини мактаб дастурларидан олиб ташлаш мавзуси кўтарилган экан. Фарзанди бошланғич синфда таълим оладиган ньюкасллик она, ўғилчасининг “ухлаётган қиздан бўса олиш” ҳақидаги бемаъни мулоҳазасидан сўнг ушбу мурожаат билан чиқибди. “Мен “Ухлаб ётган гўзал” эртагини кичик ёшдагилар учун ўқув дастуридан олиб ташланишини сўрайман. Чунки, у бузуқ хулқ-атворни тарғиб қилади”, – дея изоҳ берилган.

Кўпчилигимиз Disney ёки ака-ука Гриммларнинг муаллифлигида танишган сеҳрланган гўзал шаҳзоданинг соф ва ҳақиқий муҳаббат бўсасидан сўнг “уйғониш”и воқеаси, 17 асрда Гиамбаттиста Басиленинг “Қуёш, ой, Талия” номли итальян эртагининг ўзгартирилган варианти эканлигини яхши билмаймиз. 14 асрнинг тарихий ҳодисаси йиллар давомида афсоналар билан уйғунлашган. Ушбу версияда ухлаб ётган малика қирол томонидан зўрланади ва ҳомиладор бўлиб қолади… Шу сингари кўпчилик эртаклардаги воқеалар изчиллиги, уларнинг ёши катта ўқувчиларга мўлжалланганлигини англатади. Сиз ҳеч қачон тарихнинг шафқатсиз воқеаларини мурғак болангизга раво кўрмайсиз. Энг аввало, унинг дунёга нисбатан нафрат билан улғайиши ва хулқ-атворининг бузилиши мумкинлигидан қўрқасиз, шундай эмасми?