1922 йилда марксистик-социалистик тамойиллар асосида ташкил этилган Совет Иттифоқи 1991 йилда қулаши ва парчаланишидан олдин дунёдаги энг йирик ва энг қудратли давлатлардан бирига айланди.

Совет Иттифоқининг шаклланиши

1917-йил 7-ноябрда марксистик мафкурачи Владимир Ленин ва унинг ватандошлари Леон Тротский ва Иосиф Сталин бошчилигидаги болшевиклар кучлари Россия пойтахти Петроградда ҳокимиятни эгаллаб олишди. 1921 йилда Болшевиклар Қизил Армиясининг ғалабаси билан якунланган узоқ давом этган ва қонли рус фуқаролар уруши.

Қизил Армия нафақат Россияни эгаллаб олди, балки илгари Россия империясининг бир қисми бўлган Украина , Белоруссия ва Кавказ каби сунъий йўлдош давлатларда ҳам ғалаба қозонди . Чор ҳукмронлиги даврида рус бўлмаган халқлар мунтазам равишда зулмга учраган, аммо Ленин 1922 йил 30 декабрда Совет Социалистик Республикалари Иттифоқининг тузилиши билан ўзгаришларни ваъда қилган.

Тарих профессори , “Совет тажрибаси: Россия, СССР ва СССР ” китоби муаллифи Роналд Суни: “Ленин янги турдаги давлатни – ҳар бир миллат ўз маданий ва ҳудудий мухториятига эга бўлган федерацияни яратадиган тизимни ишлаб чиқди”, дейди ворис давлатлар . «Бу Совет Социалистик Республикалари Иттифоқи жуда ноёб тузилма эди.»

СССР, шунингдек, коллектив иқтисодиёт ва синфсиз жамиятнинг марксистик-социалистик тамойиллари асосида қурилган дунёдаги биринчи давлат эди. Африка ва Осиёнинг мазлум ва мустамлака қилинган халқларига Ленин СССРни тубдан демократик, антиимпериалистик ва тенгликпараст бўлган муқобил сиёсий модел сифатида тақдим этди.

Аммо СССРга асос солган юксак ғоялар оғир иқтисодий шароит ва халқаро изоляция шароитида тезда йўқ бўлиб кетди. 1924 йилда Ленин вафотидан олдин ҳам Социалистик инқилоб ишчилар ҳуқуқларидан тез саноатлаштиришга, мажбурий коллективлаштиришга ва ҳар қандай ҳолатда ҳам иқтисодий ўсишга ўтди.

Совет санъати ишчилар жаннатини тасвирлайди

1923 йилдаги ушбу плакат «Яшасин 1-май» деб номланган, бу кун социалистлар томонидан 19-аср охиридан бери нишонланади. СССР меҳнаткашлар учун тинчлик, тенглик ва фаровонлик жаннати сифатида янги Совет давлати идеалини тарғиб қилиш учун бу каби тарғиботчи бадиий асарларни тарқатди.

Сталиннинг душманлари катта террор пайтида йўқ бўлиб кетишди

1930-йилларда Иосиф Сталиннинг шафқатсиз тозалашлари пайтида миллионлаб совет фуқаролари «душман» сифатида тамғаланиб, махфий полиция томонидан ҳибсга олиниб, Сибир гулагларига жўнатилди.

«Бир йил давомида, яъни 1937 йилдан 1938 йилгача Сталин 700 мингга яқин ўз халқини қатл қилди», – дейди Сунй. «Элиталар, саноат раҳбарлари, маданият арбоблари – у мухолифат сифатида кўрган ҳар кимни.»

Ҳатто яқин ўртоқлар ҳам совет тарихидан ўчирилди. Махфий полициянинг собиқ бошлиғи Николай Ежов Сталин томонидан қатл этилган ва кейин бу ўзгартирилган фотосуратдан ўчирилган.

Миллионлаб украиналиклар техноген очарчиликдан оч қолишмоқда

1930-йиллар бошидаги Украина очарчилиги Сталинга қарши туришга журъат этганлик учун техноген жазо эди. Украина деҳқонлари колхоз, давлат хўжаликларига оммавий кўчиришга қаршилик кўрсатганда, Сталин уларни очликдан ўлдиришга қарор қилди . Совет қўшинлари Украинадаги ғалла ҳосилини мусодара қилгандан сўнг, тахминан 3,9 миллион украиналик ҳалок бўлди.

Бу сурат 1949-йил 29-августда Совет Иттифоқининг биринчи марта ядро қуролини муваффақиятли портлатгани тасвирланган. “Биринчи чақмоқ” лақабли 20 килотонли атом бомбаси немис атом физиги томонидан Советларга ошкор қилинган Америка технологиясидан фойдаланган ҳолда қурилган. жосус, Клаус Фучс . Совет ютуғи Совуқ уруш ядровий қуролланиш пойгасини бошлади , натижада ҳар бир томон 10 000 дан ортиқ жанговар каллакларни йиғди.

Сталинист архитектура: «Етти опа-сингил»

Иккинчи жаҳон урушидан кейин Сталин СССР Ғарб каби бой ва қудратли эканлигини исботлаш учун Москвада улкан осмонўпар бинолар қуришни буюрди. “Улар Америкага бориб, “Оҳ, қандай улкан бинолар!” деб нафас олишади”, деди Сталин . “Ҳозир улар Москвага боришсин, бизда қандай бинолар борлигини кўринг ва нафас олишсин”.

Бу ерда Сталин меъморчилигини ўзининг ажойиб улуғворлиги билан акс эттирувчи «Етти опа-сингил» дан бири бўлган Москва давлат университетининг готика услубидаги миноралари кўрсатилган.

Космик пойга

1950-йилларда Совуқ уруш қуролланиш пойгаси технологик устунлик учун космик пойгага айланди . Совет Иттифоқи 1957-йил 4-октябрда Ер орбитасига чиққан биринчи сунъий объект Спутник 1ни учирилиши билан етакчилик қилди. Кейинчалик, Советлар одамларни космосга жўнатишнинг мақсадга мувофиқлигини синаб кўриш учун орбиталар бортида ҳайвонлар билан бир қатор тажрибалар ўтказдилар.

Бир омадсиз ит Лаика Спутник 2 космик кемасида учирилганда коинотга саёҳат қилган биринчи ҳайвон бўлди . Совет коинот дастурида қўлланилгунга қадар Москва кўчаларида адашган бўлиб яшаган, қисман Сибир ҳускиси Лаика қизиб кетиш ва ваҳима туфайли бир неча соат ичида вафот этди .

СССР ҳам 1961 йилда 27 ёшли синовчи учувчи Юрий Алексеевич Гагариннинг учирилиши билан биринчи одамни коинотга учирди . Гагарин «Восток» космик кемасида Ерни бир марта айланиб чиқди ва сайёрадан 23 000 фут баландликка учиб, парашют билан хавфсиз пастга тушди. Кейин Қўшма Штатлар 1969 йилда Аполлон 11 нинг қўниши билан советларни ойгача мағлуб этди .

Хрушчев, Никсон ва «Ошхона баҳси»

1953 йилда Сталин ўлимидан сўнг Никита Хрушчев «десталинизация» сиёсатини йўлга қўйди, дейди Сунй, гулагларни йўқ қилиб, махфий полицияни жиловлаб, Совет республикаларига кўпроқ автономия берди.

Аммо Совуқ уруш кескинликлари кучайишда давом этди. Москвадаги маданий кўргазмага саёҳат пайтида Хрушчев ва вице-президент Ричард Никсон ўртасида бўлиб ўтган » ошхонадаги мунозара » энг машҳур воқеалардан бири эди .

Чернобил ҳалокати

1986 йил 26 апрелда Украинадаги Чернобил АЭСда ҳалокатли портлаш ва ёнғин содир бўлди, бу Хиросимага урилган атом бомбасидан 400 баравар кўпроқ нурланишни келтириб чиқарди .

Ўнлаб фавқулодда ёрдам ходимлари ўткир радиация заҳарланишидан вафот этдилар ва минтақада яна минглаб одамлар узоқ муддатли таъсир қилиш натижасида саратон касаллигига чалинган. Совет ҳукумати фалокат кўламини яширишга уринди , бироқ фалокат миллий ғурурга ҳалокатли зарба берди.

Михаил Горбачев ислоҳотларни киритди

1985 йилда Михаил Горбачев ҳокимиятга келганида, у 60 йиллик Совет сиёсатини ларзага келтирган бир қатор ислоҳотларни амалга оширди. Рус тилида қайта қуриш ва гласност (“қайта қуриш” ва “ошкоралик”) номи билан танилган Горбачёвнинг ислоҳотлари сиёсий репрессияларга барҳам бериш, Совет сайловларини демократлаштириш ва сустлашиб бораётган совет иқтисодиётини жонлантиришга қаратилган эди.

Горбачёв, шунингдек, Совет Иттифоқини Афғонистондаги ҳалокатли урушдан олиб чиқди ва коммунизмга қарши бўлган президент Роналд Рейган билан ядровий қуролсизланиш бўйича биринчи шартномани имзолади.

Муваффақиятсиз давлат тўнтариши ва қабоҳат салтанати-СССРнинг парчаланиши

Горбачёвнинг ислоҳотлари орасида Совет блокининг бир қисми бўлган рус бўлмаган халқлар устидан Совет ҳокимиятини юмшатиш ҳам бор эди. Бу 1989-йил ноябрида Берлин деворининг қулашига , кейин эса бутун Шарқий Европада коммунистик бошқарувнинг ағдарилишига олиб келган мустақил, демократик моментни яратди . Горбачёв СССР таркибига кирувчи республикаларга кўпроқ автономиялар бериш ташаббусини ҳам илгари сурди.

«Сиз Совет Иттифоқи марказни заифлаштириб, охир-оқибат ўз жонига қасд қилди деб айта оласиз», дейди Сунй. Горбачёв сиёсатидан ғазабланган бир гуруҳ қаттиққўл тарафдорлар 1991 йилда муваффақиятсиз ҳарбий тўнтариш уюштирдилар. Тўхтаб қолган танклардан бирининг тепасида тасвирланган Борис Елцин машҳур раҳбар сифатида пайдо бўлди ва Горбачёв истеъфога чиқди.

1991-йил 25-декабрда ўроқ ва болғадан ясалган совет байроғи охирги марта Кремл тепасида туширилди, сўнгра уч рангли Россия байроғи билан алмаштирилди. СССР 15 та мустақил давлатга тарқалди : Арманистон, Озарбайжон, Беларусия, Эстония, Грузия, Қозоғистон, Қирғизистон, Латвия, Литва, Молдова, Россия, Тожикистон, Туркманистон, Украина ва Ўзбекистон.

Муаллиф: Ўткир Абдурахмонов