АҚШ конституциясига ҳозиргача 27 марта ўзгартириш киритилган. Улардан энг биринчиси 1789 йил, конституция қабул қилинганидан 2 йил ўтиб киритилган. Бу ўзгартириш сўз, дин ва матбуот эркинлиги ҳамда петиция эълон қилиш ҳуқуқи билан боғлиқ. Яъни, АҚШ ўз фаровон жамиятини айнан мана шу омиллар асосида қуришга қарор қилган. Вашингтон жамоаси адашмаганини кўриб турибмиз – бугун АҚШ дунёнинг энг қудратли мамлакати.

Самарқандда Марказий Осиё судьялар мулоқотининг иккинчи раунди ўтказилди. Унда сўз эркинлигини таъминлаш, бу борада судларнинг ўрни ҳақида сўз борди.

Конференцияда қатнашган асосий маърузачи — ЕХҲТнинг ОАВ эркинлиги бўйича вакили Арлем Дезир бир гапни айтди: «Ривожланишни хоҳлаган жамият сўз эркинлигини ҳурмат қилиши керак».

Чиндан, нафақат мамлакат, балки жамият ҳам ўзини ҳурмат қилса, сўз эркинлигига эришиш учун ҳаракат қилиши керак. Хўш, сўз эркинлиги нима ўзи? Унинг чегараси борми?

Давлат катта структура ва табиийки уни назорат қилиш мураккаб жараён. Сўз эркинлиги айнан мана шу борада давлатга қўл келади. Сиз ҳар бир раҳбарни хоҳлаганча койишингиз мумкин, лекин уни доим назорат қилишда қийналасиз. Агар жамиятда сўз эркинлиги бўлса, матбуот эркин бўлса, табиийки ҳар қандай раҳбар ишини билиб қилади, хато қилишдан қўрқади. Бу фикрларимиз ҳозирги кунда бизда шаклланиши керак бўлган сўз эркинлиги ҳақида. Жамият йиллар давомида сўз эркинлиги билан яшаса, кейинчалик сўз ва матбуот эркинлигисиз ҳаётини тасаввур қила олмайдиган авлод пайдо бўлади. АҚШда шу сабаб матбуот кучли, шу боис уларда журналистлар машҳур спортчи ва актёрлар каби катта маош олади.

Сўз эркинлиги қаердан бошланади? Албатта, сўз эркинлигининг алоҳида таърифи йўқ, у мана бу ердан бошланиб, мана бу ерда тугайди деб айтиб бўлмайди. Сўз эркинлиги аввало фикр эркинлигидан бошланади. Сўз эркинлиги мавжуд бўлмаган ерда фикр эркинлиги ҳам бўлмайди. Одамлар тақиқланган нарсалар ҳақида ўйлашга ҳам қўрқади.

Шу ўринда худди «Товуқ олдин пайдо бўлганми ёки тухумми?» мазмунидаги савол пайдо бўлади: аввал сўз эркинлигини пайдо бўладими ёки фикр эркинлиги? Бу борада ҳам баҳслашиш мумкин.

Сўз эркинлигини ким яратади, давлатми ёки халқ? Мен улар биргаликда яратади деган бўлардим. Давлат «Бўлди, бугундан сўз эркинлиги бўлади» дегани билан масала ҳал бўлиб қолмайди. Бу учун жамият шу нарсасиз яшаб бўлмаслигини, сўз ва матбуот эркин бўлмаса, ҳаёт ёмонроқ бўлишини ҳис қилиб сўз эркинлигига эҳтиёж сезиши керак.

Табиийки, фақат одамларнинг хоҳиши билан ҳам ҳеч нарса бўлмайди, давлат бунга жавоб бериши керак. Ўзбекистонда сўнгги йилларда давлат ҳам, жамият ҳам сўз эркинлиги амалда бўлишини хоҳлаётгандек ва бу жуда яхши. Ҳамма ҳам аниқ хоҳламоқда дейиш учун эса фактлар етарли эмас. Масалан, ОАВни кўрарга кўзи йўқ айрим раҳбарлар учун сўз эркинлиги даҳшатнинг ўзгинаси. Улар учун сўз ва матбуот эркинлиги бу – сотқинлик!

Айтайлик, бирор МТМ ходими тинчгина қинғир ишини қилиб, болалар учун мўлжалланган егуликларни машинасига ортиб уйига олиб кетаётганида қаердандир бир журналист пайдо бўлиб, уни видеога олади ва «Одамлар, мана бу киши болаларимизнинг ризқини қиймоқда», дейди. Тегишли идоралар эса шу асосда қонунбузарликка чек қўяди. Табиийки, мансабдорнинг «тирикчилиги» расво бўлади (Аслида, қонунбузарлик орқали пул топишни тирикчилик эмас, ўликчилик деса тўғрироқ бўлар).

Бу мисолда сўз эркинлиги бир қонунбузарнинг зарарига, кўпчиликнинг фойдасига ишлади. Аслида айнан мана шундай бўлиши керак. Ривожланишни истайдиган, ўзини ҳурмат қилган жамият қонунбузарлар учун максимал даражада ноқулай бўлиши керак.

Сўз эркинлиги шундай нарсаки, судья ҳукм чиқараётганда сўзлайдиган таъсирли нутқини фақат суд қатнашчилари олдида эмас, камера қаршисида айтаётганини, ҳар бир мансабдор қинғир иш қилса, ОАВда номи чиқиб изза бўлишини ҳис қилиши керак. Йўқ, бу қўрқув эмас, шунчаки масъулият ҳисси.

Энди масаланинг бошқа томони ҳақида бош қотирсак. Журналист учун сўз эркинлиги нима? Хоҳлаган гапини гапираверишми? Йўқ! Жамиятда сўз эркинлиги таъминлангач унинг чегараларини журналист ўзи белгилайди. Чегаралар этика қоидалари ва қонунлар билан белгиланиши мумкин, масалан. Кимки сўз эркинлиги мавжуд фаровон жамиятда ҳам ҳаддидан ошса, ёки уятга қолади, ёки оғир ҳолатларда қонун олдида жавоб беради.

Масалан, Франсуа Олланд ўзини аҳмоқ деб аташларига рухсат берганди. Сиз уни аҳмоқ деб қонунбузарлик қилмаслигингиз мумкин, лекин камида бетамизга чиқасиз. Сўз эркинлиги тақдим этадиган чегара макони шунчалик кенгки, қандайдир катта иш қилиш учун ундан чиқиш ҳам шарт эмас. Хулоса қилиб айтганда, сўз эркинлиги бир кунда амалда бўлиб қоладиган қонун эмас. У жамият эҳтиёжларидан келиб чиқиб пайдо бўлади. Шунчаки бу йўлда тўсиқлар бўлмаса кифоя. Хўш, бизга сўз ва матбуот эркинлиги керакми?

Ўткир Жалолхонов