Сўнгги йилларда ер участкаларини жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш, ноқонуний “снос”лар жараёнида юзага келган муаммолар, узоқ муддатларда ечимини топмаган низолар тўғрисида мутасадди раҳбарларнинг ҳар бир сайёр қабулида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари кўпайганлиги, шунингдек, ижтимоий тармоқлардаги ушбу мавзуда эълон қилинган танқидий мақола-постлар ва унинг атрофидаги баҳс-мунозаларга барчамиз гувоҳмиз.
Жисмоний ва юридик шахсларнинг мулк ҳуқуқлари кафолатларини таъминлаш ҳамда ер участкаларини олиб қўйиш ва компенсация беришни тартибга солиш мақсадида бир неча Президент Фармойишлари, Ҳукумат қарорлари, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг мулк ҳуқуқи кафолатланишини сўзсиз таъминлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги 2019 йил 3 августдаги Ф-5491-сон Фармойиши ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 16 ноябрь кунидаги “Жисмоний ва юридик шахсларнинг мулк ҳуқуқлари кафолатларини таъминлаш ҳамда ер участкаларини олиб қўйиш ва компенсация бериш тартибини такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 911-сонли қарори қабул қилинди.
Бироқ, жисмоний ва юридик шахсларнинг мулк ҳуқуқлари кафолатларини таъминлаш ҳамда ер участкаларини олиб қўйиш ва компенсация бериш муносабатларини тартибга солувчи ҳамда ер участкаларини жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш жараёнида қонунчиликни бузганлик ҳолатларда жавобгарликни белгиловчи алоҳида қонун мавжуд эмаслиги бу муаамоларни ҳал қилишда маълум тўсиқ ва қийинчиликларни вужудга келтирар эди.
Ўзбекистон Республикаси тарихида биринчи маротаба “Ер участкаларини компенсация эвазига жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тартиб-таомиллари тўғрисида”ги Қонун Олий Мажлис Қонунчилик палатаси томонидан 2022 йил 1 февралда қабул қилиниб, Сенат томонидан 2022 йил 28 майда маъқулланди. Ушбу Қонун расмий эълон қилинган кундан эътиборан уч ой ўтгач кучга киради. Мазкур Қонуннинг қабул қилиниши ноқонуний “снос”ларни буткул барҳам берилишига ҳуқуқий замин яратади, десак хато бўлмайди.
Мазкур Қонун 7 боб, 42-моддадан иборат бўлиб, жисмоний ва юридик шахсларга мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш, доимий эгалик қилиш, доимий фойдаланиш, муддатли (вақтинча) фойдаланиш ёки ижара ҳуқуқи асосида тегишли бўлган ер участкаларини ёки уларнинг қисмларини (бундан буён матнда ер участкаси деб юритилади) компенсация эвазига жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тартиб-таомилларини белгилаш мақсадини кўзлайди.
Шунингдек, ер участкаларининг ҳар қандай бошқа мақсадларда олиб қўйилишини жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш сифатида талқин этиш тақиқланади.
Қонунийлик, мулк ҳуқуқининг устуворлиги, хусусий мулкнинг дахлсизлиги, очиқлик ва шаффофлик, компенсациянинг кафолатланганлиги ер участкаларини компенсация эвазига жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тартиб-таомилларининг асосий принциплари ҳисобланади.
Қонуннинг 2-боби ер участкалари жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйилиши муносабати билан зарарларнинг ўрнини жисмоний ва юридик шахсларга қоплаш бўйича марказлаштирилган жамғармаларни ташкил этиш ҳамда компенсация комиссияларини тузиш, жамғармалар маблағларини шакллантириш, компенсация комиссияларининг вазифаларини белгилаш каби нормаларни ўз ичига олади.
Қонунга кўра, Компенсация комиссияларининг вазифалари қуйидагилар ҳисобланади:
компенсациялар ўз вақтида тўлиқ ҳажмда берилиши устидан мунтазам мониторинг ва берилган компенсацияларнинг ҳисоби юритилишини таъминлайди;
компенсациялар ўз вақтида ва тўлиқ берилмаган ҳоллар аниқланган тақдирда тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесига, маҳаллий Кенгашга ахборот киритади;
компенсациялар берилиши билан боғлиқ бўлган низоларни судга қадар тартибда ҳал этишга кўмаклашади;
компенсациялар берилиши билан боғлиқ бўлган низолар бўйича тавсиявий хусусиятга эга қарорлар қабул қилади.
Қонуннинг 3-боби ер участкаларини компенсация эвазига жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш ва ҳуқуқ эгалари билан келишув тузиш тартибини белгилайди.
Ер участкаси олиб қўйилганлиги муносабати билан ҳуқуқ эгасига ноқулайликлар келтириб чиқарилганлиги учун компенсация сифатида ер участкасида жойлашган кўчмас мулк бозор қийматининг беш фоизи миқдорида бир марталик тўлов амалга оширилади.
Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган компенсацияларнинг миқдорини баҳолаш стандартлари Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги томонидан белгиланади.
Қонунчиликка мувофиқ ҳуқуқ эгасига тегишли бўлган, олиб қўйилган ер участкасида ўзбошимчалик билан қурилган турар жойлар (яшаш учун мўлжалланмаган жойлар), ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари ҳамда бошқа бинолар ва иншоотлар мавжуд бўлган тақдирда, уларнинг бозор қиймати ҳам тўлиқ ҳажмда қопланиши лозим.
Ушбу Қонуннинг 4-моддаси биринчи қисмида назарда тутилган мақсадларда лойиҳалар ва ишларни амалга ошириш учун режалаштирилган ер участкасида (бундан аҳоли пункти ерлари тоифасига кирмайдиган ерлар, қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар ва муҳофаза этиладиган ҳудудларда жойлашган ер участкалари мустасно) жойлашган турар жойга нисбатан ҳуқуқни белгиловчи ҳужжатлари мавжуд бўлмаган, ушбу турар жойга ўн беш йил (эгалик қилиш ҳуқуқини юзага келтирувчи муддат) мобайнида худди ўз мулкидек ҳалол, ошкора ва узлуксиз эгалик қилган шахсларга, ушбу кўчмас мулк объектлари учун солиқлар тўлаб келинганлиги тасдиқланган тақдирда, мазкур кўчмас мулк объектлари қийматининг ўрни қопланади.
Шунингдек, мазкур Қонунда бериладиган компенсация турлари ва манбалари, компенсация бериш тартиби ва муддатлари, келишув шартлари бажарилишининг ҳисобини юритиш ва кўчмас мулк объектини бўшатиш, олиб қўйилган ер участкасида жойлашган кўчмас мулк объектини эгасиз мол-мулк деб топиш ва бузиладиган кўчмас мулкни, шунингдек олиб қўйилган ер участкасига бўлган ҳуқуқларни баҳолаш тартиби,олиб қўйилган ер участкасида жойлашган кўчмас мулк объектини эгасиз мол-мулк деб топиш тартиби, бузиладиган кўчмас мулк объектларини, шунингдек олиб қўйилган ер участкасига бўлган ҳуқуқларни баҳолаш, олиб қўйилган ер участкасида жойлашган кўчмас мулк объектларини бузиш, олиб қўйилган ер участкасида жойлашган кўчмас мулк объектини бузиш тўғрисида қарор қабул қилиш тартиби, олиб қўйилган ер участкасида жойлашган кўчмас мулк объектини бузиш тўғрисидаги қарорини эълон қилиш, кўчмас мулк объектини бузишга доир харажатларнинг ўрнини қоплаш учун маблағларнинг манбалари, ер участкасини олиб қўйиш ёки олиб қўйишни рад этиш, шунингдек кўчмас мулк объектини бузиш тўғрисидаги қарор устидан фуқаролар, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар томонидан суд тартибида шикоят қилиш тартиби, ҳуқуқ эгасига компенсация берилиши билан боғлиқ низоларни ҳал этиш, ҳуқуқ эгасига компенсация берилиши билан боғлиқ низо кўриб чиқилгунига қадар кўчмас мулк объектларини бузиш тўғрисида қарорлар қабул қилинишига йўл қўйилмаслиги, олиб қўйилган ер участкаларидан мақсадсиз фойдаланилишига йўл қўйилмаслиги, ер участкаларини компенсация эвазига жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш тартиб-таомиллари тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун жавобгарлик, қабул қилинган маъмурий ҳужжат қонунга хилоф деб топилган тақдирда етказилган зарарларнинг ўрнини қоплаш тартиби, қонун кучга киргунига қадар бошланган, бироқ якунланмай қолган муносабатларнинг тартибга солиш қоидалари назарда тутилган.
Хулоса ўрнида шу айтиш мумкинки, ушбу Қонун халқимизни рози қилиш, унинг манфаатида хизмат қилиш билан бирга судлар томонидан ер участкаларини компенсация эвазига жамоат эҳтиёжлари учун олиб қўйиш билан боғлиқ низоларни адолатли ҳал этишда муҳим рол ўйнайди.
А.Холмўминов, Қумқўрғон туманлараро иқтисодий суди судьяси
